Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 2025, T. 124

Permanent URI for this collection

https://hdl.handle.net/20.500.12153/8751

Browse

Browsing Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 2025, T. 124 by Issue Date

Filter results by year or month
Now showing 1 - 20 of 38
  • Item
  • Item
  • Item
  • Item
  • Item
    Ewangelickie księgi metrykalne w Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Ceynowa, Tadeusz
    Księgi metrykalne w polskich archiwach cieszą się dużym zainteresowaniem, zarówno naukowców, genealogów, jak i prywatnych osób. Kilka lat temu do rąk czytelnika trafił artykuł na temat katolickich ksiąg metrykalnych znajdujących się w Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej. Tym razem czytelnicy będą mogli się zapoznać z ciekawym zbiorem ewangelickich metrykaliów. Po przesiedleniu Niemców po II wojnie światowej z terenów przyznanych Polsce przy ewangelickich parafiach pozostała część wytworzonej tam dokumentacji archiwalnej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami państwowymi zdecydowana część uratowanych archiwaliów, w tym ksiąg metrykalnych, trafiła do archiwów państwowych i nadal jest sukcesywnie przekazywana z Urzędów Stanu Cywilnego. Utworzenie archiwum diecezjalnego w Koszalinie przy pomocy Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i gwarancje dane przez bp. Mariana Gołębiewskiego, że niemieckie dziedzictwo Pomorza tam przechowywane będzie dostępne dla wszystkich zainteresowanych, zobligowało pracowników tej instytucji do przejęcia z parafii zachowanej dokumentacji zarówno katolickiej, jak i ewangelickiej. Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawienie zachowanych 117 ksiąg metrykalnych z 27 wspólnot ewangelickich (Prowincja Pomorze, Prusy Zachodnie i Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie) funkcjonujących przed 1945 rokiem na terenie obecnej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej. Church record books (birth and baptism registers) in Polish archives are of great interest, both to researchers, genealogists and private individuals. A few years ago, an article on Catholic record books held in the Archives of the Diocese of Koszalin-Kołobrzeg came to the reader’s attention. This time, readers will have the opportunity to learn about interesting collection of Evangelical registers. After the resettlement of Germans after World War II from the areas granted to Poland, some of the archival documentation produced there remained at the Protestant parishes. In accordance with current state regulations, the vast majority of the rescued archival materials, including record books, have been transferred to state archives and is successively relocated from Civil Registry Offices. The establishment of a diocesan archive in Koszalin with the help of the Foundation for Polish-German Cooperation and the guarantees given by Bishop Marian Gołębiewski that the German heritage of Pomerania stored therein would be available to all interested parties, obliged the staff of the institution to take over from the parish the surviving documentation of both Catholic and Evangelical origin. The purpose of this article is to present the surviving 117 record books from 27 Evangelical communities (Pomeranian Province, West Prussia, and the Border March of Poznań-West Prussia) functioning before 1945 on the territory of the present Diocese of Koszalin-Kołobrzeg.
  • Item
    Claustrum sancti Adalberti. Późnośredniowieczna siedziba dominikanów we Wrocławiu w świetle źródeł pisanych
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Kaczmarek, Krzysztof
    Dominikanie przybyli do Wrocławia w latach 20. XIII wieku i zamieszkali przy podarowanym im kościele św. Wojciecha. W przeciwieństwie do tej świątyni, która od lat znajduje się w centrum zainteresowania historyków architektury i sztuki, należące do konwentu zabudowania mieszkalne i towarzyszące im obiekty gospodarcze zostały słabo rozpoznane. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie tych pomieszczeń w perspektywie zachowanych do naszych czasów źródeł pisanych, głównie pochodzących z XV i początku XVI stulecia rachunków, spisanych rękami tamtejszych przeorów. The Dominicans arrived in Wrocław in the 1320s and settled at the St Adalbert Church, which had been donated to them. Unlike the temple, which has been the focus of architectural and art historians’ attention for years, the convent’s residential buildings and accompanying outbuildings have been scantly recognized in the literature. The purpose of this article is to put these premises in perspective with the written sources that have survived to the present day, mainly accounts dating from the 15th and early 16th centuries, written down by the hands of the local priors.
  • Item
    Muzyczne przestrzenie ikonograficzne klasztoru norbertanek w Strzelnie
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Sobczak, Dariusz
    Klasztor norbertanek w Strzelnie, istniejący od XII wieku, kryje w sobie bogatą kulturę muzyczną, która ustawicznie rozwija się, stając się częścią ogólnopolskiego i europejskiego dziedzictwa. Zainteresowanie przeszłością tego miejsca przypadło przede wszystkim na drugą połowę XX wieku i dzięki temu została odkryta historia sióstr norbertanek, kapeli instrumentalnej, odnaleziono księgi, muzykalia, sporządzony został katalog muzyków działających w kościele strzeleńskim w ciągu wieków. Dopełnieniem podjętych wcześniej badań naukowych jest ikonografia muzyczna znajdująca się w tej świątyni, która niesie w sobie głębokie przesłanie oraz tworzy spójną całość ze śpiewem i muzyką tam wykonywaną. Publikacja niniejsza jest więc małym odkryciem treści ikonograficznych oraz próbą odczytania ich ikonologicznego znaczenia. By osiągnąć ten rezultat, posłużono się metodą historyczną, analityczną, ikonograficzną i ikonologiczną. The Norbertine Monastery in Strzelno, which has existed since the 12th century, hides a rich musical culture that is constantly developing, becoming part of the national and European heritage. The interest in the past of the site came mainly in the second half of the 20th century, and, as a consequence, the history of the Norbertine nuns and an instrumental ensemble was discovered, books and music documentation were found, and a catalogue of musicians active in the Strzelno church over the centuries was compiled. The historic scientific research is complemented by the musical iconography found in the temple, which carries a profound message and forms a coherent whole with the chanting and music performed therein. This publication constitutes a humble discovery of the iconographic content and an attempt to decipher their iconological meaning. To achieve this result, historical, analytical, iconographic and iconological methods were employed.
  • Item
    Zagłada dziedzictwa historyczno-kulturowego Kościoła ormiańskiego w Polsce w czasie II wojny światowej oraz próby jego ratowania
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Krzyżowski, Tomasz
    Okres II wojny światowej przyniósł dotkliwe i nieodwracalne skutki dla funkcjonowania Kościoła ormiańskokatolickiego w Polsce. Represje Sowietów i Niemców wobec duchowieństwa i wiernych, delegalizacja instytucji kościelnych i ekspatriacja ludności w granice Polski powojennej doprowadziły do likwidacji lwowskiej archidiecezji ormiańskiej. Znacznie ucierpiały zbiory archiwalno-biblioteczne i muzealne przechowywane we Lwowie i w kościołach parafialnych na prowincji. W strategie okupantów, zwłaszcza sowieckich, wpisuje się również grabież dóbr kultury oraz celowe niszczenie księgozbiorów i archiwaliów. Tak było w przypadku wyposażenia pałacu arcybiskupów ormiańskich, klasztoru Benedyktynek Ormiańskich czy budynków kapituły katedralnej. Zbiory zostały znacjonalizowane i włączone do zasobów instytucji państwowych: bibliotek, archiwów, muzeów Ukraińskiej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki. W ten sposób gromadzone przez kilka stuleci księgozbiory, rękopisy, tekstylia i paramenty liturgiczne oraz inne pamiątki kultury ormiańskiej uległy dekompletacji i zagładzie. W artykule omówiono poniesione straty oraz dokonano próby odtworzenia losów zbiorów poszczególnych instytucji: biblioteki abp. Józefa Teodorowicza, biblioteki i archiwum kapituły ormiańskiej, archiwum konsystorskiego, Archidiecezjalnego Muzeum Ormiańskiego oraz wyposażenia katedry ormiańskiej we Lwowie i kościołów dawnej archidiecezji ormiańskiej. Odtworzenie losów wspomnianych zbiorów nie jest łatwe z uwagi na braki w dokumentacji archiwalnej oraz przemieszczenia zbiorów w okresie okupacji i w latach powojennych. Niektóre dzieła sztuki i pamiątki proweniencji ormiańskiej zostały przewiezione przez osoby duchowne i świeckie do Polski i aktualnie przechowywane są w Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie i Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. The period of World War II brought severe and irreversible consequences for the functioning of the Armenian Catholic Church in Poland. Repression by the Soviets and Germans against the clergy and faithful, the outlawing of church institutions and the expatriation of the population into post-war Poland led to the liquidation of the Armenian Archdiocese of Lviv. The archival, library and museum collections stored in Lviv and in parish churches in the provinces suffered significantly. The looting of cultural property and the deliberate destruction of book collections and archival collections are also part of the strategies of the occupYing powers, especially the Soviets. This was the case with the furnishings of the Armenian archbishops’ palace, the Armenian Benedictine monastery and the cathedral chapter buildings. The collections were nationalized and incorporated into the resources of state institutions: libraries, archives, and museums of the Ukrainian Soviet Socialist Republic. Thus, the book collections, manuscripts, textiles and liturgical paraphernalia and other mementos of Armenian culture, which had been accumulated for several centuries, were decomposed and lost. The article discusses the losses suffered and attempts to reconstruct the fate of the collections of individual institutions: the library of Archbishop Józef Teodorowicz, the library and archives of the Armenian chapter, the consistory archives, the Armenian Archdiocesan Museum, and the furnishings of the Armenian Ca thedral in Lviv and the churches of the former Armenian Archdiocese. Reconstructing the fate of the aforementioned collections is not easy due to gaps in archival documentation and the relocation of collections during the occupation and in the post-war period. Some works of art and memorabilia of Armenian provenance have been transported by clergy and laity to Poland and are currently stored at the Armenian Polish Culture and Heritage Foundation in Warsaw and the Ossoliński National Institute in Wrocław.
  • Item
    Oznaka miechowska. Historia, symbolika, znaczenie
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Szymoniak, Marcin
    Oznaka miechowska to najstarsza z polskich oznak. Jej historia wiąże się ściśle z klasztorem Bożogrobców w Miechowie, jednym z największych i najbogatszych w dawnej Rzeczypospolitej, istniejącym w latach 1163-1819. Jak dotąd nie stanowiła ona przedmiotu gruntownych badań historyków. W niniejszym artykule starano się zmienić ten stan rzeczy. W końcu XVIII wieku (najpewniej w 1789 roku) Tomasz Nowiński, ostatni prepozyt generalny klasztoru w Miechowie, ustanowił nową oznakę przynależności do bractwa Grobu Świętego, zawiązanego przed końcem XII wieku. Przyznawano ją być może nawet do śmierci Nowińskiego w 1830 roku. Przeważnie nazywana była „orderem miechowskim”, choć nigdy nie miała rangi orderu. Wykształciła się z godła klasztornego, czyli podwójnego czerwonego krzyża, który mieli prawo wyszywać na ubraniu wszyscy członkowie bractwa Grobu Świętego. Początkowo ten „order miechowski” miał taki sam kształt i kolor, ale wykonywano go z metalu i zawieszano na szyi. Do każdego dołączano patent w języku łacińskim lub polskim. Jak wynika z jego treści, równolegle z „orderem” nadal funkcjonowała wcześniejsza forma oznaki. Ustalono, że „order miechowski” wprowadzono w celu uzyskania pieniędzy dla znajdującego się w trudnej sytuacji finansowej klasztoru (dopiero po złożeniu takiej ofiary można było go otrzymać i stać się członkiem wspomnianego bractwa). Stąd też modyfikowano go tak, by przypominał prawdziwy order. Powstały cztery jego wersje, z których ostatnia wiernie naśladowała już świeckie ordery (w postaci sześcioramiennego krzyża-gwiazdy – formie unikalnej w polskiej falerystyce). Miał on też stanowić istotny element zmienianej od około połowy XVIII wieku sfery symbolicznej klasztoru. Łącznie zlokalizowano cztery jego egzemplarze oraz trzy oryginalne patenty. Symbolika „orderu miechowskiego” jest dość rozbudowana i skupia się głównie wokół jego najważniejszego elementu, czyli podwójnego krzyża. Zasadniczo „order” cieszył się dużą popularnością, ale jego ranga nie była zbyt wysoka. Potwierdza to m.in. literatura piękna oraz fakt, że jego „kawalerami” zostawali najczęściej niżsi oficerowie. Trudno ustalić całkowitą liczbę „kawalerów” oznaki od końca XVIII wieku. Badania wykazały, że uzyskało ją przynajmniej 12 osób, w tym generał Jan Henryk Dąbrowski. Niewątpliwie stanowi ona kolejne ważne źródło do poznania kultury materialnej, duchowej oraz ikonosfery klasztoru miechowskiego. The badge of Miechów is the oldest of the Polish badges. Its history is closely linked to the monastery of the Holy Sepulchre in Miechów, one of the largest and richest in the former Commonwealth, existing between 1163 and 1819. So far, it has not been the subject of thorough research by historians, which the article seeks to change. At the end of the 18th century (most likely in 1789), Tomasz Nowiński, the last provost general of the Miechów monastery, established a new badge of affiliation to the Brotherhood of the Holy Sepulchre, established before the end of the 12th century. It was awarded perhaps even until Nowiński’s death in 1830, and was usually called the ‘Order of Miechów’, although it never really enjoyed the rank of an order. It evolved from the monastery’s emblem, the double red cross, which all members of the Brotherhood of the Holy Sepulchre were allowed to embroider on their clothing. Initially, this ‘order of Miechów’ had the same shape and colour, but was made of metal and hung around the neck. Each was accompanied by a patent in Latin or Polish. As its contents show, the earlier form of ‘the order’ continued to function in parallel with the badge. It was established that ‘the order of Miechów’ was introduced to obtain money for the monastery, which was in financial difficulties (only after making such an offering could one receive it and become a member of the said brotherhood). Hence, it was modified to resemble a real order. Four versions of it were created, the last of which faithfully imitated secular orders (in the form of a six-pointed star cross – a form unique in Polish phaleristics). It was also an important part of the monastery’s changing symbolic sphere from around the mid-18th century. A total of four copies of the badge were found, together with three original patents. The symbolism of ‘the order of Miechów’ is quite elaborate and mainly focuses around its most important element, the double cross. ‘The order’ itself was very popular, but its rank was not very high. This is confirmed, among other things, by the literature and the fact that its ‘cavaliers’ usually included lower rank officers. It is difficult to determine the total number of ‘cavaliers’ of the badge since the late 18th century. Research has shown that it was obtained by at least 12 people, including General Jan Henryk Dąbrowski. It is undoubtedly another important source for understanding the material and spiritual culture, as well as iconosphere of the Miechów monastery.
  • Item
    Działalność salonu „Ars” Zygmunta Sarneckiego w kontekście rozwoju rynku sztuki w Krakowie na początku XX wieku
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Skotniczna, Ewa
    Problematyka kształtowania się rynku sztuki w Polsce w ujęciu historycznym nie znalazła do tej pory szerszego odbicia w badaniach z zakresu historii sztuki. Przełom XIX i XX wieku to okres szczególnego rozkwitu Krakowa jako jednego z najważniejszych ośrodków kulturotwórczych na ziemiach polskich pod zaborami. Wysoka podaż dzieł sztuki wymagała zorganizowania nowoczesnych form zbytu. Choć funkcjonowała sprzedaż obiektów artystycznych w ramach działalności antykwariatów, księgarń, składów, organizowanych publicznie licytacji, popularnych loterii, brakowało profesjonalnego pośrednictwa, które mogłoby podnieść poziom ówczesnego rynku sztuki. Tę lukę wypełniła inicjatywa znanego dramaturga, publicysty, a także znawcy sztuki, Zygmunta Sarneckiego (1837-1922), który w 1904 roku otworzył w Krakowie salon sprzedaży rzeźb i obrazów artystów polskich o nazwie „Ars”. Celem artykułu jest opisanie działalności tego pierwszego w Krakowie, w pełni profesjonalnego salonu zajmującego się sprzedażą dzieł sztuki w odniesieniu do ówczesnej sytuacji w zakresie handlu dobrami luksusowymi. Na podstawie niepublikowanej do tej pory korespondencji Zygmunta Sarneckiego z artystami oraz materiałów prasowych zrekonstruowano charakter i działalność firmy, proces pozyskiwania dzieł od samych artystów oraz określono jej znaczenie dla kształtowania się rynku sztuki w Krakowie na początku XX wieku. Temat ten może stanowić asumpt do podjęcia szerzej zakrojonych badań w obrębie opisanej problematyki. The issue of the formation of the art market in Poland in historical terms has not yet been widely reflected in art history research. The turn of the 19th and 20th centuries was a period of special flourishing for Kraków as one of the most important cultural centres in the Polish lands under the partitions. The high supply of artworks required the organization of modern forms of sales. Although sales of art objects existed through the activities of second-hand bookshops, bookstores, warehouses, publicly organized auctions, and popular lotteries, there was a lack of professional intermediation that could raise the level of the art market at that time. This gap was filled by the initiative of Zygmunt Sarnecki (1837–1922), a well-known playwright, publicist, and art expert, who in 1904 opened a salon in Kraków called ‘Ars’, which sold sculptures and paintings by Polish artists. The purpose of the article is to describe the activities of this first fully professional art salon in Kraków in relation to the situation of the luxury goods trade at the time. The nature and activities of the company, the process of acquiring works from artists themselves, and its significance for the formation of the art market in Kraków in the early 20th century were reconstructed on the basis of Zygmunt Sarnecki’s hitherto unpublished correspondence with artists and press materials. This topic may inspire more extensive research within the scope of the issues described in the article.
  • Item
    Archiwalia na temat duszpasterstwa wojskowego w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Bylina, Sławomir
    Zasoby archiwalne Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie zawierają zespoły dotyczące duszpasterstwa w Wojsku Polskim w latach 1919-1983. Do najważniejszych dokumentów z okresu 1919-1939 należy zaliczyć akta Polowej Kurii Biskupiej z lat 1919-1932, akta dowództwa okręgów korpusów, akta Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. W zespołach zgromadzone są m.in. rozkazy wewnętrzne do katolickiego duchowieństwa wojskowego Wojska Polskiego, ustawy i rozporządzenia dotyczące organizacji duszpasterstwa wojskowego w czasie pokoju i na wypadek wojny. W korespondencji pomiędzy ministerstwami a Polową Kurią Biskupią znajdują się liczne zarządzenia w sprawach religijnych, zestawienia, schematy organizacyjne, wykazy kapelanów, jak również sprawozdania z działalności różnych wyznań katolickich i niekatolickich. W niewielkiej ilości w zasobach archiwum znajdują się dokumenty z lat 1943-1945. Kolejne akta datowane są na lata 1945-1964 oraz 1981-1983, czyli czas Generalnego Dziekanatu Wojska Polskiego. The archival holdings of the Central Military Archives in Warsaw contain fonds relating to pastoral ministry in the Polish Army from 1919 to 1983. Among the most important documents from the 1919–1939 period are the files of the Field Bishop’s Curia from 1919–1932, the files of the corps district command, and the files of the Cabinet of the Minister of Military Affairs. Among other things, the fonds include internal orders to the Catholic military clergy of the Polish Army, laws and regulations on the organization of military pastoral care in peacetime and in case of war. The correspondence between the ministries and the Field Bishop’s Curia includes numerous orders on religious matters, statements, organizational charts, lists of chaplains, as well as reports on the activities of various Catholic and non-Catholic denominations. A small number of the archive’s resources contain documents from 1943–1945. The subsequent files are dated 1945–1964 and 1981–1983, the time of the General Military Deanery.
  • Item
    Niepublikowane opracowanie historyczne ks. mgr. Ludwika Gietyngiera na temat części zasobu Archiwum Parafialnego w Kłobucku
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Kapuściński, Jacek
    Ksiądz Ludwik Gietyngier (1904-1941), wywodzący się z duchowieństwa diecezji częstochowskiej i błogosławiony Kościoła katolickiego, od początku drogi kapłańskiej wykazywał dbałość o swój rozwój intelektualny. Szczególnie interesowała go historia Kościoła. Z tej zatem dyscypliny naukowej najpierw napisał pracę magisterską, obronioną znakomicie w 1937 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, po czym w ramach studiów doktoranckich rozpoczął przygotowanie dysertacji doktorskiej pod kierunkiem ks. prof. Tadeusza Glemmy. Nie zdołał jej jednak ukończyć, ponieważ zmarł przedwcześnie śmiercią męczeńską w czasie II wojny światowej. Z dorobku naukowego pozostawił po sobie tylko wspomnianą pracę magisterską i niedawno odnalezione opracowanie historyczne, przedstawiające wykaz i opis inwentarzowy 51 jednostek archiwalnych przechowywanych w Archiwum Parafialnym w Kłobucku. Zidentyfikowane i przebadane przez niego materiały archiwalne pochodziły z lat 1442-1862 i miały formę dokumentów pergaminowych (12 j.a.), ksiąg, poszytów i fascykułów (11 j.a.) oraz innych pojedynczych dokumentów (28 j.a.). Praca ta, napisana w 1938 roku, ma wyjątkową wartość w odniesieniu do badań nad rekonstrukcją bogatego zasobu tego archiwum, tym bardziej że zostało ono mocno zdekompletowane w okresie okupacji niemieckiej. Rev. Ludwik Gietyngier (1904–1941), a clergyman from the Częstochowa diocese and blessed of the Catholic Church, paid attention to his intellectual development from the beginning of his priestly journey. He was particularly interested in church history. Thus, in this scientific discipline, he first wrote his master’s thesis, defended brilliantly in 1937 at the Theological Faculty of the Jagiellonian University, after which, as part of his doctoral studies, he began preparing his doctoral dissertation under the guidance of Rev. Prof. Tadeusz Glemma. He was unable to complete it, as he died a premature martyr’s death during World War II. Of his whole scholarly output, he left behind only the aforementioned master’s thesis and a recently found historical study, presenting a list and inventory description of 51 archival units stored in the Kłobuck Parish Archives. The archival materials he identified and examined came from the years 1442–1862 and were in the form of parchment documents (12 units), books, scrolls and fascicles (11 units) and other individual documents (28 units). The work in question, written in 1938, is of exceptional value with regard to research on reconstructing the rich holdings of this archive, especially since it was heavily d ecomposed during the German occupation.
  • Item
    Materiały z Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego jako źródło poznania teatralnej działalności w łódzkich placówkach jezuitów po II wojnie światowej
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Mieszek, Małgorzata
    Artykuł podejmuje próbę rekonstrukcji informacji na temat amatorskich teatrów działających przy łódzkich kościołach jezuickich po II wojnie światowej. Były one ważnym czynnikiem pracy ewangelizacyjnej i katechetycznej. Spajały wspólnotę, pogłębiały wiedzę religijną i duchowość wiernych. Na podstawie materiałów archiwalnych podjęto próbę rekonstrukcji ich repertuaru, częstotliwości występów, ich okazjonalności. Zajęto się również kwestią wykonawców oraz niektórymi aspektami realizacji scenicznej sztuk wystawianych u łódzkich jezuitów. The article attempts to reconstruct information on amateur theatres operating at Łódź Jesuit churches after World War II. They were an important factor in evangelization and catechetical work, bonding the community, and deepening the religious knowledge and spirituality of the faithful. An attempt was made, based on archival materials, to reconstruct the repertoire, frequency of performances, and their occasionality. The performers and some aspects of stage production of plays staged at the Łódź Jesuits were also addressed.
  • Item
    „I z modlitwą trzeba się było skrzętnie kryć…” – wspomnienia ks. Józefa Szuberta (1906-1973) z obozów koncentracyjnych. Edycja tekstu źródłowego
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Nocoń, Tomasz
    Artykuł jest pierwszą edycją tekstu źródłowego Wspomnienia z obozów – relacji spisanej przez ks. dr. Józefa Szuberta (1906-1973). Wspomnienia zostały odnalezione w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach. Ksiądz Józef Szubert był kapłanem diecezji śląskiej (katowickiej), który w 1940 roku został aresztowany przez nazistów. Na początku przebywał w obozie koncentracyjnym w Dachau, następnie został przeniesiony do obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. Był więźniem przez sześć miesięcy. Opuścił obóz w listopadzie 1940 roku i powrócił do diecezji, gdzie kontynuował swoją pracę duszpasterską. Tekst jest kolejnym źródłem do badań historycznych nad prześladowaniami polskich duchownych w czasie II wojny światowej. The article is the first edition of the source text of Wspomnienia z obozów (Memories from the Camps), an account written down by Rev. Józef Szubert (1906–1973). The memoirs were found in the collection of the Archdiocesan Archives in Katowice. Rev. Józef Szubert a priest of the Silesian (Katowice) diocese, was arrested by the Nazis in 1940. At first, he was detained in the Dachau concentration camp, then transferred to the Mauthausen-Gusen concentration camp. He was imprisoned for six months and left the camp in November 1940 and returned to the diocese, where he continued his pastoral work. The text is another source for historical research on the persecution of Polish clergy during World War II.
  • Item
    Exempla w nauczaniu ad status w świetle kolekcji kazań Macieja z Grochowa z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej z początku XV wieku
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Bracha, Krzysztof
    W rękopisie BJ 1619 z początku XV wieku znajduje się kilka kolekcji kazań De tempore et de sanctis. Rękopis został w większości przepisany przez Macieja z Grochowa, wikariusza z Kcyni, w 1407 roku. W wymienionej kolekcji znajduje się niewielki zbiór kazań ad status z exemplami, skierowanymi w kolejności do bogaczy, biednych, kupców, czeladzi służebnej, sędziów, rycerzy oraz rolników. Kolekcja Michała z Grochowa bliższa jest prostym ekshortacjom niż pełnym modelowym kazaniom typu sermo modernus. Nie znajdziemy w nich scholastycznych podziałów na punkty, aparatu logicznych dowodów. Takie ekshortacje zamiast tego erudycyjnego i schematycznego gorsetu obfitowały w wątki narracyjne, legendy świętych, exempla. Kolekcja Michała z Grochowa nie jest zbiorem oryginalnym, lecz należy do późniejszych redakcji w długiej tradycji literackiej Sermo generalis Honoriusza z Autun. Pięć sermones odnajdujemy ponadto w rękopisie śląskim z XV wieku BUWr I F 607 w zbiorze Exempla valde pulcra, które w 1914 roku wydał Joseph Klapper. Zaproponowana przez kaznodzieję nauka nie jest wykładnią budowli społecznej, lecz obrazem stereotypów, motywowanym programem moralizatorskim. Kaznodzieja odwołuje się do drabiny feudalnej tylko z pozoru, gdyż jego celem nie było posługiwanie się kalką feudalną, lecz jej przełamaniem, refrakcją z pobudek moralizatorskich, gdyż dydaktyzm moralizatorski był podstawą kazania, a nie oddanie obrazu stosunków społecznych. Kolekcja zredagowana przez Michała z Grochowa to unikatowe świadectwo sermones ad status w polskich zbiorach, choć nieoryginalne. Brak w nim jakichkolwiek odniesień do realiów polskich, a wypełnia je przekaz o uniwersalnym wydźwięku. The BJ 1619 manuscript from the early 15th century contains several collections of De tempore et de sanctis sermons. The manuscript was mostly transcribed by Maciej of Grochów, vicar of Kcynia, in 1407. The aforementioned collection includes a small compilation of ad status sermons with exempla, addressed to the rich, the poor, merchants, servant journeymen, judges, knights and farmers, respectively. The collection of Michał of Grochów is more similar simple exhortations than full sermons of the sermo modernus type. They are devoid of scholastic divisions into points, or logical proofs. Instead of such erudite and schematic image, the exhortations abounded in narrative threads, legends of saints, and exempla. Michał of Grochów’s collection is not an original one, but it is among the later editions in the long literary tradition of Sermo generalis by Honorius of Autun. The five sermones are further found in a 15th century Silesian manuscript BUWr I F 607 in the collection Exempla valde pulcra, which was published by Joseph Klapper in 1914. The teaching proposed by the preacher is not an interpretation of social construction, but a picture of stereotypes, motivated by a moralizing agenda. The preacher refers to the feudal ladder only in appearance, since his goal was not to use feudal pattern, but to break it, reframe it for moralistic motives, since moralistic didacticism was the basis of the sermon, not a means to convey a picture of social relations. The collection edited by Michał of Grochów is a unique testimony to the sermones ad status in Polish collections, even if not an original one. It lacks any reference to Polish realities, and is filled with a message with universal appeal.
  • Item
    Archiwum tajne w kurii diecezjalnej jako szczególny przejaw eklezjalnej „kultury sekretu”
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Mazur, Karolina; Adamczyk, Jerzy
    Kategoria sekretu posiada doniosłe znaczenie w porządku kanonicznym. Ma ona chronić jednostkę i wspólnotę kościelną, wolność poszczególnych wiernych i wolność wspólnoty. Szczególne znaczenie ma sekret w procesach karnych. Sekret stanowi ochronę wolności Kościoła przed nadmiernymi ingerencjami i naciskami zewnętrznymi, umożliwiając mu jak najlepsze wypełnianie swojego zadania w świecie dla dobra ludzkości, chroni instytucje kościelne, służy poszanowaniu prywatności osób, zachowaniu autonomii Kościoła katolickiego, ułatwia normalne funkcjonowanie instytucji i realizację dobra wspólnego. Spektakularnym przejawem dowartościowania tajemnicy w prawie kanonicznym i funkcjonowaniu Kościoła jest kanoniczna instytucja tajnego archiwum w kurii diecezjalnej, której cele pokrywają się z celami kanonicznej kategorii sekretu. Celem artykułu jest przedstawienie w aspekcie kanonicznym problematyki archiwum tajnego w kurii diecezjalnej, które jawi się jako szczególny przejaw eklezjalnej „kultury sekretu”. W części pierwszej omówiono rolę sekretu w systemie kanonicznym. W części drugiej, w oparciu o przepisy kanoniczne, przedstawiono sprawę obowiązku ustanowienia i troski o archiwum tajne, następnie zaprezentowano dokumenty stanowiące zasób archiwum tajnego, a na końcu podjęto kwestię niszczenia dokumentów z archiwum tajnego. The category of secrecy is of particular significance in the canonical order. It is meant to protect the individual and the church community, the freedom of the individual believer and the freedom of the community. Of particular importance is the secrecy in criminal trials. The secrecy constitutes a protection of the Church’s freedom from undue external interference and pressure, enabling it to fulfil its task in the world to the best of its ability for the good of humanity; it protects Church institutions, serves to respect the privacy of individuals, preserves the autonomy of the Catholic Church, and facilitates the normal functioning of institutions and the realization of the common good. A spectacular manifestation of the appreciation of secrecy in canon law and the functioning of the Church is the canonical institution of a secret archive in the diocesan curia, whose goals coincide with those of the canonical category of secrecy. The purpose of this article is to present in canonical terms the question of the secret archive in the diocesan curia, which appears as a particular manifestation of the ecclesial ‘culture of secrecy’. Part one discusses the role of secrecy in the canonical system. In the second part, the issue of the obligation to establish and care for the secret archive is presented on the basis of canonical regulations, followed by a presentation of the documents that constitute the secret archive’s stock, and finally the destruction of documents from the secret archive is addressed.
  • Item
    Madonna z Kazimierza Dolnego. Dzieje własności
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Rupiewicz, Romana
    Rzeźba Pięknej Madonny z Kazimierza Dolnego powstała ok. 1420-1430 roku. Do 1935 roku znajdowała się w kościele farnym w Kazimierzu Dolnym, następnie została wypożyczona do Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie na wystawę pt. Polska sztuka gotycka. W artykule zaprezentowano materiał archiwalny, dotąd niepublikowany, poświęcony dziejom wypożyczenia rzeźby, a następnie próbom jej odzyskania w komunistycznej Polsce. Własność rzeźby została przeniesiona na Skarb Państwa na podstawie Dekretu z dnia 8 marca 1948 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, co zostało ostatecznie potwierdzone wyrokiem Sądu Najwyższego w 1965 roku. O odzyskanie rzeźby tuż po wojnie starali się proboszcz kazimierski ks. Hipolit Boratyński, a także architekt Karol Siciński, który odbudowywał zniszczone po wojnie miasteczko. The sculpture of the Beautiful Madonna of Kazimierz Dolny was created around 1420–1430. Until 1935 it was in the parish church in Kazimierz Dolny, then it was loaned to the Institute of Art Propaganda in Warsaw for an exhibition entitled Polish Gothic Art. The article presents archival material, hitherto unpublished, on the history of the sculpture’s loan and subsequent attempts to recover it in Communist Poland. Ownership of the sculpture was transferred to the Treasury under the Decree on Abandoned and Derelict Property of 8 March 1948, which was finally confirmed by a Supreme Court ruling in 1965. Efforts were made to recover the sculpture shortly after the war by the parish priest of Kazimierz, Rev. Hipolit Boratyński, and architect Karol Siciński, who was rebuilding the town, then destroyed after the war.
  • Item
    The Latin Rite Archdiocese of Lviv (1939–1990): State of Research
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Khomiak, Pavlo
    The purpose of this article is to analyse historiographical sources authored by Ukrainian, Polish and Soviet researchers who studied the situation of the Roman Catholic Church in the Lviv Archdiocese in 1939–1990; to identify the main approaches and methodologies used in the study of this issue in different scholarly traditions, as well as to assess the degree of objectivity and completeness of coverage of the topic; to systematize scholarly achievements on the impact of political, social and cultural processes on the position of the Church; and to identify current areas of research. An analysis of the research conducted to date reveals a change in the approach to capturing the position of the Roman Catholic Church in different periods, particularly in Soviet and contemporary Ukrainian historiography, which adds to our understanding of the issue. Thus, the article aims to contribute to the continuation of further scientific research on the history of the Diocese of Lviv and to identify new fields of scientific inquiry. Celem artykułu jest analiza źródeł historiograficznych autorstwa ukraińskich, polskich i sowieckich badaczy, którzy badali sytuację Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji lwowskiej w latach 1939-1990, określenie głównych podejść i metodologii stosowanych w badaniu tego zagadnienia w różnych tradycjach naukowych, a także ocena stopnia obiektywności i kompletności ujęcia tematu; usystematyzowanie osiągnięć naukowych na temat wpływu procesów politycznych, społecznych i kulturowych na pozycję Kościoła oraz wskazanie aktualnych obszarów badań. Analiza już przeprowadzonych badań ujawnia zmianę w podejściu do ujęcia pozycji Kościoła rzymskokatolickiego w różnych okresach, w szczególności w sowieckiej i współczesnej ukraińskiej historiografii, co wzbogaca nasze zrozumienie tego zagadnienia. Zatem artykuł ma na celu przyczynić się do kontynuacji dalszych badań naukowych dotyczących dziejów diecezji lwowskiej i wskazać nowe pola dociekań naukowych.
  • Item
    Organy w kościołach dekanatu klimontowskiego diecezji sandomierskiej. Instrumenty niezachowane w świetle źródeł archiwalnych
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Szymanowicz, Maria
    Niniejszy artykuł powstał na podstawie XVIII-, XIX- i XX-wiecznych źródeł przechowywanych w archiwach w Krakowie, Sandomierzu i Radomiu. Analiza uzyskanych danych pozwoliła na wysnucie następujących wniosków. Na terenie dekanatu klimontowskiego w 10 kościołach stwierdzono istnienie 16 niezachowanych instrumentów. W większości były to niewielkie pozytywy, 3-10 głosów, z jedną klawiaturą ręczną. Wyjątek stanowiły 16-głosowe organy w kościele parafialnym w Goźlicach. Wszystkie instrumenty znajdowały się na chórze muzycznym. Pełniły nie tylko funkcję muzyczną; malowane i zdobione snycersko, stanowiły ważny element wystroju świątyń. Znane jest tylko jedno nazwisko organmistrza, był nim Grudecki [Grudziński], budowniczy organów w Goźlicach. Twórcy pozostałych niezachowanych instrumentów zostają anonimowi. Niektóre organy były w złym stanie technicznym i wymagały naprawy, a dwoje zupełnie nie nadawało się do użytku. Dwa kolejne instrumenty w Goźlicach spłonęły w czasie działań I i II wojny światowej. This article is based on 18th-, 19th- and 20th-century sources stored in archives in Kraków, Sandomierz and Radom. Analysis of the data obtained allowed the following conclusions. 16 unpreserved instruments were found in 10 churches in the Klimontów Deanery For the most part, they were small positive organs with 3–10 voices and one manual keyboard. The exception was the 16-voice organ in the parish church in Goźlice. All instruments were located in the music choir. They served not only a musical function; painted and decorated with woodcarving, they were an important part of their temples’ décor. Only one name of the organ builder is known, namely Grudecki [Grudziński], constructor of the organ in Goźlice. The makers of the remaining unpreserved instruments remain anonymous. Some of the organs were in poor condition and needed repair, and two were completely unusable. Two other instruments in Goźlice burned down during World War I and World War II.
  • Item
    Kazanie antyhusyckie z rękopisu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu I F 282
    (Wydawnictwo KUL, 2025) Kaczor, Ewelina
    Przedmiotem artykułu jest niedokończone kazanie antyhusyckie z przełomu lat 60. i 70. XV wieku ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Rękopis I F 282 pierwotnie należał do biblioteki kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, zgromadzenia silnie zaangażowanego w walkę z herezją husycką. Pomimo że znaczenie kaznodziejstwa dla podejmowanych na Śląsku działań przeciw husytom było odnotowywane w literaturze przedmiotu, to kazania antyhusyckie nie były poddawane analizie, a co więcej niewiele z nich jak do tej pory zostało zidentyfikowanych. Artykuł jest próbą wypełnienia istniejącej luki w stanie badań. Analizie tekstu towarzyszy edycja kazania. The subject of this article is an unfinished anti-Hussite sermon from the late 1560s and early 1570s from the collection of the University Library in Wrocław. The manuscript I F 282 originally belonged to the library of the Canons Regular of St Augustine in Żagań, a congregation heavily involved in the fight against the Hussite heresy. Although the importance of preaching to the anti-Hussite efforts in Silesia has been noted in the literature on the subject, anti-Hussite sermons have not yet been analysed and, moreover, few have been identified so far. The article is an attempt to fill an existing gap in the state of research. The text analysis is accompanied by an edition of the sermon.